منزل خواجه ‌کمال در خجند

کمال‌الدین مسعود خجندی (ت. ۱۳۱۹-۱۳۲۰) از زمرۀ سخنوران بزرگی است که با شعر ناب و جذابش در دل هزاران مخلص شعر و ادب فارسی تاجیکی مسکن گزیده است. با کمال تأسف، دربارۀ شرح‌حال شاعر اطلاع زیادی در دست نیست؛ اما در خجند در منابع تاریخی و در بایگانی مملکت دربارة منزل شاعر معلومات فراوانی وجود دارد که گرد آوردن آن‌ها حائز اهمیت است. این مقاله نیز درپی آن است که اطلاعاتی از منزل خواجه به‌دست دهد. در ابتدای سال‌های ساخت شوروی، منزل شاعر نام «آپتیچنایا» گرفت؛ اما خجندیان این گذر را با نام اصلی‌اش، «خواجه کمال»، یاد می‌کردند. احتمال می‌رود که گذر خواجه کمال، منزل شاعر در بین سدۀ چهاردهم و ابتدای سدۀ پانزدهم در اطراف قدمجای اعمار شده باشد. نخستین منابع بایگانی دربارة منزل شاعر با سال‌های هفتاد عصر نوزدهم مصادف‌اند. در بایگانی آ. کن آمده است که در محل خواجه کمال ۶۳ خانوار اقامت دارند. براساس معلومات آماری سال ۱۹۲۹م در محلۀ خواجه کمال ۱۵۸ نفر و براساس معلومات آماری سال ۱۹۳۱م، ۴۰۲ نفر اقامت داشتند. در معلومات‌نامۀ سال ۱۸۷۰م آمده است که در مدرسۀ خواجه کمال هشت تا نه طلبه کسب علم می‌کردند. به قدمجای مزار شیخ نیز در سندهای بایگانی به‌تکرار اشاره شده است؛ ازجمله در یک سند مربوط به سال ۱۹۰۵م آمده است که در مزار شش نفر شیخ ادای خدمت می‌کنند. بخش بعدی این مقاله درباب مزار شیخ‌برهان‌الدین قلیچ است. شیخ‌برهان‌الدین که بین مردم خجند به «برهان قلیچ» معروف است، از شخصیت‌های نامدار وادی فرغانه است. نگارنده ضمن بیان اطلاعات مبسوطی راجع به مزار شیخ، شرح‌حال مفصلی از وی نیز آورده است.